“Bakla zehirlenmesi” özellikle yetişkinler tarafından yaygın olarak bilinen bir olay. Hatta birçok anne-baba bu bilgi nedeniyle çocuklarına bakla yedirmiyorlar ama bu “zehir”in altında yatan neden, niye bazı insanların bakla yedikleri zaman zehirlendikleri genelde bilinmiyor…

Yaygın ifadeyle “bakla zehirlenmesi”,  tıp literatüründe ise “favizm” olarak nitelenen sorun, aslında bir hastalık. Çünkü esas neden genetik yollarla geçen bir enzim eksikliği veya yetersizliği. Kısa adıyla “G6PD” olarak bilinen “Glikoz 6 Fosfat Denidrogenaz” isimli enzim, kan hücrelerinde önem taşıyan bir enzim, bir koruyucu. Bu enzimin eksikliği veya yetersizliği, bir tetiklemeyle birlikte  kan hücrelerinin parçalanmasına yol açıyor. Ama tetikleme olmadan da özellikle bebeklerde etkili olabiliyor. Örneğin çok yaygın olan yeni doğan bebeklerdeki sarılığın başlıca faktörü bu enzim eksikliği.

AFRİKA VE AKDENİZ’DE YAYGIN

Özellikle Afrika ve Akdeniz ülkelerinde görülen, hatta bazı ülkelerde nüfusun yüzde 40’ına kadar çıkan bu enzim eksikliği, thalasaemia hastalığıyla da paralellik gösteriyor. KKTC’de thalasaemia oranı yüzde 17’ye yakınken, bu enzim eksikliğinin oranının en az yüzde 20 olduğu tahmin ediliyor. Yani KKTC’de nüfusun en az yüzde 20’sinde bu enzim yok veya yeterli değil. Ancak bu konuda bugüne kadar yaygın bir tarama yapılmadığı için oranla ilgili bilgiler kesin değil.

TETİKLEYİCİLER EN BAŞTA BAKLA…NAFTALİN, İLAÇLAR DA ETKİLİ

Enzim eksikliğini tetikleyiciler ise en başta bakla… Kuru veya taze, pişmiş veya haşlanmış bakla, farketmiyor. Hatta bakla tarlasındaki tozlar bile enzim eksikliğini tetikleyip kişiyi kansız bırakabiliyor. Bakla kadar olmasa da evlerde yaygın olarak kullanılan naftalinin tozu, yine yaygın olarak kullanılan bactrim, aspirin ve sıtma ilaçları, bazı parazit ilaçları gibi bir dizi tıbbi ilaç da bu sorunu tetikleme işlevi yapabiliyor.

Bakla, naftalin tozu ve  ağızdan alınan bu ilaçlar yanında bazı durumlarda enfeksiyonlar da enzim eksikliğini tetikleme ve dolayısıyla kansızlığa yol açabiliyor. Hatta durumlarda tüm bu tetikleyici faktörlerin biraraya gelmesi sorunu ağırlaştırabiliyor.

TETİKLENİNCE NE OLUR

Peki, belirtiler neler… Kırmızı kan hücrelerinin korunmasını sağlayan bu enzim eksikliğinin bakla, ilaç veya enfeksiyonla tetiklenmesiyle hastanın kan değerleri aniden düşüyor. Sıcaklık, karın ağrısı, idrarın koyulaşması (kan işeme) ve sararma en belirgin işaretler. Tedavi ise kan takviyesi, kan yapıcı haplar ve yiyeceklerle kan değerlerini yükseltmek. Çünkü bu hastalığın ortaya çıkmasıyla bir erkekte 14, kadında ise ortalama 13  olan normal kan değerleri çok hızlı bir şekilde yarı yarıya düşebiliyor.

ANNE BABADA BASKIN GEN OLMAYABİLİR

G6PD enziminin eksikliği veya yetersizliği, insana genetik yollarla anne- babadan geçiyor. Anne-babada baskın bir gen olabilir, yani yaşam boyunca ortaya çıkmayabilir ama çocukta baskın olabilir ve hastalık ortaya çıkabilir. Hatta uzmanlar, aile bireylerinden birinde görülmesi halinde tüm fertlerde bu enzimle ilgili tarama yapmada fayda olduğuna vurgu yapıyorlar.

Bu hastalıkla ilgili bir diğer ilginç veri ise, erkeklerde daha yaygın olarak görülmesi… Bunun nedeni de enzimin (X) kromozonuyla taşınması.

NÜFUSUN EN AZ YÜZDE 20’SİNDE

Kan Hastalıkları Uzmanı Dr. Gülsen Bozkurt, G6PD enzim eksikliğinin Afrika ve  Akdeniz ülkelerinde görülen  genetik bir hastalık olduğunu söyledi.

KKTC’de hastalığın sanılanın aksine yaygın olduğunu ve nüfusun en az yüzde 20’sini kapsadığının tahmin edildiğini söyleyen Dr. Bozkurt, bu oranın bazı Akdeniz  ülkelerinde yüzde 40’a kadar çıktığını anlattı.

KKTC’de nüfusun yüzde 16.4’ünde de thalasaemia olduğunu belirterek iki hastalık arasında paralellik olduğunu söyleyen Bozkurt, enzim eksikliği olan insanların bir kısmının kronik kansızlık sorunu yaşadığını, birçok insanın ise ancak tetikleyicilerle hastalıktan haberdar olduğunu kaydetti. Sorunu tanımanın ve bilinçlenmenin önemini vurgulayan Bozkurt, enzim eksikliğiyle ortaya çıkan kansızlığın en fazla yeni doğan bebeklerde etkili olduğunu anlattı.

TEDAVİSİ YOK AMA SORUN YARATMAYABİLİR

Enzim eksikliğini tedavi etmenin henüz tıp literatüründe imkan dahilinde olmadığını vurgulayan Bozkurt, “Tedavi edemezsiniz, ama bu eksikliği biliyorsanız gerekli önlemleri alır ve sorun yaşamazsınz. Bakla zehirlenmesi gibi bir sorun yaşamadan bilmekte büyük yarar var. Bilince yemezsiniz, ilgili ilaçları içmezsiniz ve sorun yaşamazsınız. Yani enzim eksikliği olan insanların tetikleyicilerden mümkün olduğunca uzak durması gerekir” diye konuştu.

(TAK/Haziran 2004)